Ciekawostki historyczne: Czy Mikołaj Kopernik był Polakiem? Co tak naprawdę wiemy o pochodzeniu genialnego astronoma

Popularne powiedzenie pochodzi z opublikowanego w 1828 roku we Lwowie drugiego tomu Przekładów i ulotnych wierszy Jana Nepomucena Kamińskiego (1777–1855) – poety przeciętnego, dość nieudolnie naśladującego wielkich romantyków swej epoki, zasłużonego za to organizatora lwowskiego życia teatralnego, tłumacza i publicysty.

W znajdującym się w tym zbiorze dwuwierszu Kopernik wyrażona jest myśl prosta:

Polskie wydało go plemię
Wstrzymał słońce, ruszył ziemię.

Problem z innej epoki

Narodowość wielkiego astronoma była długo przedmiotem sporów polsko-niemieckich, prowadzonych często w oderwaniu od realiów epoki, w której żył i działał Kopernik.

Wydaje się, że problemu tego nie da się rozstrzygnąć, posługując się dzisiejszymi kategoriami przynależności narodowej. Nie ulega wątpliwości, że Kopernik wychowywał się w niemieckojęzycznym środowisku patrycjatu Torunia, dokąd jego ojciec przybył z Krakowa.

Mikołaj Kopernik. Niedatowany portret astronoma.

Kopernikowie, wywodzący się ze Śląska (badacze często wskazują na dzisiejszą wieś Koperniki koło Nysy), byli rodziną od dawna osiadłą w Królestwie Polskim. Mieszczaństwo toruńskie w dobie wojny trzynastoletniej (1454–1466), która zadecydowała o przyłączeniu tzw. Prus Królewskich do Korony, opowiedziało się zdecydowanie za związkiem z Polską, a przeciw niemieckiemu z ducha i języka zakonowi krzyżackiemu.

Niemcem z pochodzenia był wuj i protektor astronoma, biskup warmiński i zaufany doradca kilku królów polskich, Łukasz Watzenrode. W niemieckojęzycznym w swej masie środowisku przebywał Kopernik w drugiej połowie swego życia, gdy osiadł na leżącej w granicach Królestwa, lecz cieszącej się szeroką autonomią jako dominium biskupie, Warmii. Nie przeszkodziło mu to organizować w latach 1520–1521 obrony należącego do biskupów warmińskich Olsztyna przed walczącymi z Polską Krzyżakami.

Wydaje się zatem, że Kopernik jest klasycznym przykładem człowieka przełomu średniowiecza i doby nowożytnej, dla którego przynależność narodowa, najczęściej utożsamiana z językiem, była jednym z wielu – obok przynależności państwowej, stanowej, rodowej i związków z małą ojczyzną – i to bynajmniej nie najważniejszym elementem tożsamości.

Mikołaj Kopernik. Obraz z kościoła św. Janów w Toruniu.

Od kwestii narodowości odróżnić należy zagadnienie zasług poszczególnych krajów dla formacji intelektualnej astronoma. I tu Polska musi podzielić się chwałą z innymi krajami Europy.

Edukacja, jaką zdobył Kopernik podczas studiów na uniwersytecie krakowskim, choć obejmowała wiedzę astronomiczną, nie zaowocowałaby prawdopodobnie przełomowymi odkryciami, gdyby nie późniejsze kilkuletnie studia astronomiczne, medyczne i prawnicze na uczelniach włoskich.

Opisany językiem matematyki heliocentryczny model wszechświata Europa poznała z kolei dzięki uczonym niemieckim, którzy zdołali namówić astronoma na publikację pod koniec życia wyników jego dociekań – pierwsze wydanie O obrotach sfer niebieskich ukazało się w 1543 roku w Norymberdze.