Ciekawostki historyczne: Bazylika pw. Św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Oleśnicy

Bazylika Mniejsza pw. św. Jana Apostoła w Oleśnicy jest jedną z najstarszych świątyń śląskich. Prawdopodobnie istniała w formie kaplicy już w XII wieku jako budowla drewniana. Po raz pierwszy kościół był wzmiankowany w 1230 r. W XV w. w czasach Piastów oleśnickich stał się murowaną trójnawową bazyliką i w takim ogólnym kształcie (po rozbudowach) dotrwał do obecnych czasów.

Bazylika mniejsza w Oleśnicy była niegdyś kościołem zamkowym, zależnym od władców mieszkających na zamku. Przypuszcza się, że istniał on w formie kaplicy już w X w. jako budowla drewniana, co potwierdziły badania archeologiczne z 1907r., o których wspomina F. Landsberger. W 1320r. książę piastowski Konrad I wznosi kościół ceglany. Pierwszym proboszczem, którego imię przechowało się w dokumentach /1230r./ to kanonik wrocławski i notariusz książęcy Tomasz. W 1465r. zaczęto rozbudowę kościoła o nowe podwyższone sklepienie. W latach ok. 1500-1510 wzniesiono kaplicę I kruchtę przy nawie północnej oraz zakrystię. W 1538r. kościół został przejęty przez protestantów, zmieniono wtedy patrona kościoła na Jana Chrzciciela. Od 1698 do 1700r. dobudowywano przy południowej ścianie prezbiterium, kaplicę grobową książąt Wurttemberskich z podziemną kryptą pod prezbiterium. W 1708r. zostaje zmieniony gotycki ołtarz z 1500r. i zastąpiony późnobarokową konstrukcją ołtarzową do dnia dzisiejszego stojącą w prezbiterium. Jedyną zachowaną rzeźbą z poprzedniego ołtarza jest stojąca na wsporniku przy prezbiterium rzeźba św. Jana Chrzciciela. W 1905r. w trakcie prac budowlanych runęły sklepienia nawy głównej i południowej niszcząc w dużym stopniu wyposażenie kościoła. W latach 1906-1908 odbudowano kościół pod kierunkiem architekta Kaehlera. Od 1990r. trwa renowacja kościoła I jego wyposażenia, jej celem jest przywrócenie świątyni dawnej świetności.

Ołtarz główny stoi na ścianie wschodniej kościoła. Jak każdy kościół gotycki jest obiektem orientowanym. Budowniczy ołtarza przewidział efekt świetlny wschodzącego słońca na porannych mszach, gdyż wtedy forma tego dzieła osiąga najwyższy wyraz artystyczny. Ołtarz jest konstrukcją architektoniczną dwukondygnacyjną na cokole o trójosiowej kondygnacji głównej. Rzeźby i ornamenty zostały wykonane w pracowni wrocławskiego mistrza Jana Riedla. Autorstwo obrazów jest nieznane, ale przypuszcza się iż na obrazie głównym. "Złożenie do grobu" w lewym rogu autor zamieścił swój portret. Postać autora wyraźnie wyróżnia się z pośród innych, biorących udział w przedstawionej scenie, tym iż spogląda w stronę widza, a nie w kierunku centrum akcji jak inne przedstawione postacie. Założenie ideowe ołtarza związane jest z ideą dzieła bożego, a jego dwukondygnacyjność odpowiada podziałowi Biblii na Nowy i Stary Testament. Na szczycie konstrukcji znajduje się rzeźbiona gloria z okiem Opatrzności symbolizująca Stwórcę. Na tej kondygnacji stoją dwie rzeźby: Mojżesza [ po prawej ] i Jana Chrzciciela. Mojżesz rozpoczyna Stary Testament, a postać Jana go zamyka, kończąc czas przygotowania do nadejścia Mesjasza. Kondygnacja dolna jest kondygnacją główną, zbudowaną na trójosiowym podziale z czterema kolumnami. Między kolumnami stoją rzeźby przedstawiające kronikarzy dzieła odkupienia czyli od lewej Ewangelistę: św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana. Na głównej osi ołtarza znajdują się cztery obrazy olejne przedstawiające najważniejsze wydarzenia z czasu działalności Chrystusa. Na wysokości predelli za tabernakulum znajduje się obraz :"Ostatnia wieczerza", a powyżej w centrum ołtarza widzimy scenę "Złożenie do grobu". Następnym malowidłem w kierunku ku górze jest "Zmartwychwstanie". Kolejny obraz to powrót do Ojca czyli "Wniebowstąpienie", w którym zamyka się czas odkupienia i treść ideowa ołtarza. Dzieło to jest fundacją księcia oleśnickiego Karola Fryderyka II Wirttemberga z 1708r.

Kolejny element wystroju kościoła pochodzi z czasów po wojnie trzydziestoletniej. Są to loże książęce i stalle tzw. loża kaznodziejska utrzymana w poważnej tonacji złota i czerni. Loża książęca przystawała do empory organowej i łącznika zamku z kościołem. Była to droga, którą rodzina książęca i jej goście wchodzili do świątyni, by uczestniczyć w nabożeństwach. Po katastrofie sklepień kościoła loże książęce uległy zniszczeniu i w czasie renowacji w 1908r. zbudowano z dwóch jedną i umieszczono na emporze przystającej do prezbiterium. Loża kaznodziejska przystaje do drzwi zakrystii, służyła również jako stalle dla patrycjuszy miasta.

Nad lożą kaznodziejską wiszą obrazy malowane na desce. Pierwszy od lewej to <Ecce homo> ze św. Andrzejem. Jest to epitafium Andrzeja Bebra, kapelana księcia oleśnickiego prawdopodobnie autorstwa Mistrza z Góry Śląskiej. Drugi to również obraz epitafijny Kaspra Borau /z Borowej/ kanclerza księcia oleśnickiego ze św. Barbarą i Katarzyną - patronkami zmarłego, które adorują <Chrystusa u studni mistycznej>. Trzecim obrazem jest manierystyczne <Ukrzyżowanie> powstałe w kręgu artystów szkoły śląskiej. Ciekawostką tego obrazu jest wielobarwny tłum pod krzyżem w polskich strojach. Na tej ścianie przylegającej do prezbiterium znajdują się również dwa epitafia wykonane w piaskowcu. Pierwsze umieszczone niżej to epitafium z podobizną Jerzego Podiebrada - księcia oleśnicko-ziębickiego w stylu renesansowym w 1554r. na zlecenie jego brata Jana. Drugie epitafium zamieszczone wyżej to epitafium księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Krzysztofa Podiebrada zmarłego w 1569 roku. fundacji baronówny Barbary von Biberstein.

W mauzoleum obok ołtarza znajduje się sarkofag kamienny księcia oleśnickiego Jana Podiebrada i żony jego Krystyny Szydłowieckiej. Sarkofag niegdyś stał przed ołtarzem, później został przeniesiony do mauzoleum. Wykonany został przez J. Oslawa w stylu renesansowym w 1557r. zaraz po śmierci żony Krystyny Szydłowieckiej/1556r./, książę Jan zmarł w 1565r. Emporę południową w nawie głównej zdobi malarstwo temperowe na desce z lat ok. 1597-1603, którego autorstwo przypisywane jest F.Lochnerowi.Każda z płycin oddzielona jest ornamentem kandelabrowym. Są to przedstawienia patriarchów Starego i świętych Nowego Testamentu. Stanowiło ono w czasach, gdy umiejętność czytania nie była tak powszechna jak dzisiaj, ilustrację Słowa Bożego głoszonego przez kaznodzieję. W ścianę zachodnią wpisany został barokowy prospekt organowy z 1686r. oraz chór muzyczny, który z prospektem tworzy stylistyczną całość. Prospekt powstał na zlecenie oleśnickiego księcia Sylwiusza Niemroda Wurttemberga I jego żony Karoliny Mompelgard, których herby wieńczą od góry cały układ kompozycyjny. Autorstwo instrumentu organowego przypisuje się Danielowi Wagerowi. Chór muzyczny zdobią cztery malowidła ilustrujące psalm 150-ty - >...grajcie Panu na harfie...<, przedstawiające putta z instrumentami. W nawie bocznej, w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej stoi ołtarz neogotycki wykonany z początkiem XX wieku z płaskorzeźbą z ok. 1948r. Ściany tej kaplicy zdobią współczesne obrazy. W tej nawie znajduje się również kaplica z dwoma manierystycznymi epitafiami z 1573r. - >Chrzest w Jordanie< i >Ukrzyżowanie<.

Wirtembergowie po wojnie trzydziestoletniej odnowili kościół. Pamiątką po nich pozostał: piękny prospekt organowy wraz z chórem muzycznym (1686 r.)oraz kopuła wieży kościelnej (1754 r.).

Kościół przetrwał szczęśliwie pożary nękające miasto, szczególnie ten z roku 1730, ale nie oparł się starzeniu konstrukcji. W roku 1905, w trakcie trwającej rozbudowy kościoła, nastąpiła katastrofa budowlana. W jej wyniku runęły sklepienia nawy głównej i południowej, niszcząc lub uszkadzając dużą część zabytkowego wyposażenia. Do 1907 r. opracowywano plany odbudowy i zbierano na ten cel pieniądze. Odbudowę i renowację wystroju wnętrza zakończono w 1910 r.

Od 1990r. prowadzone są prace renowacyjne bazyliki, których założeniem jest przywrócenie bazylice dawnej świetności, odtworzenie założeń artystycznych dzieł zdobiących ściany bazyliki.

W 1998r. 3 października Prefekt Kongregacji Kultu Bożego i Sakramentów ks. kardynał Medina przyznał oleśnickiemu kościołowi p.w. św. Jana Apostoła godność Bazyliki Mniejszej.

red./

źródło: parafiaolesnica.pl/; olesnica.pl/